Η Ιερή αρχιτεκτονική (ή αλλιώς θρησκευτική αρχιτεκτονική) ενδιαφέρεται για το σχέδιο και την κατασκευή εκκλησιών, μουσουλμανικών τεμενών, stupas, συναγωγών, και κάθε είδους ναών. Πολλοί πολιτισμοί αφιέρωσαν τους ιδιαίτερους πόρους τους, στην ιερή αρχιτεκτονική.
Οι ιερές και θρησκευτικές δομές εξελίχθηκαν κατά τη διάρκεια των αιώνων και αποτέλεσαν τα μεγαλύτερα κτίρια στον κόσμο, πριν από το σύγχρονο ουρανοξύστη, ενώ οι διάφορες μορφές που υιοθετήθηκαν, απεικόνισαν σε κάποιες περιπτώσεις τις τάσεις σε άλλες δομές. Αυτές οι μορφές παρέμειναν μοναδικές και χρησιμοποιήθηκαν μετέπειτα και σε άλλες πιο σύγχρονες. Με την άνοδο του μονοθεϊσμού, τα θρησκευτικά κτίρια γίνονταν ολοένα και περισσότερο κέντρα λατρείας και περισυλλογής.
Η δυτική μορφωμένη πειθαρχία της ιστορίας της αρχιτεκτονικής ακολουθεί στενά την ιστορία της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την περίοδο Μπαρόκ. Ιερή γεωμετρία, εικονογραφία, και χρήση περίπλοκων δομών – σημειωτική όπως τα σημάδια, τα σύμβολα και το θρησκευτικό μοτίβο – είναι ενδημικά στην ιερή αρχιτεκτονική.
Σύγχρονες και μεταμοντέρνες αρχιτεκτονικές
Η σύγχρονη αρχιτεκτονική εκτείνεται σε διάφορες μορφές με παρόμοια χαρακτηριστικά, με συνέπεια την απλοποίηση της όλης φόρμας και την αποβολή περισσών διακοσμητικών στοιχείων. Ενώ οι κοσμικές δομές είχαν σαφώς την μεγαλύτερη επιρροή στην ανάπτυξη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, διάφορα άριστα παραδείγματα μπορούν να βρεθούν στα θρησκευτικά κτίρια του 20ού αιώνα, στις αρχές του οποίου ο φουνξιοναλισμός (όταν η πρακτικότητα κυριαρχεί τόσο της μορφής όσο και της κατασκευής), η νέα τεχνολογία και τα καινοτόμα υλικά έδιναν καινούρια μορφή στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.
Αρχικά δειλά ,αργότερα όμως τολμηρά, βλέπουμε να απομακρύνεται από αυτήν ο ιστορικισμός που επικρατούσε μέχρι τότε στο σχέδιο, και να στρέφεται σε μια πιο ρεαλιστική σχεδιαστική αντιμετώπιση. Σημαντική μορφή εδώ υπήρξε ο Wagner.
Άλλοι σημαντικοί εκφραστές αυτής της τάσης ήταν ο Perret, στη Notre Dame du Rainsy (1923), δημιουργώντας το πρώτο μη βιομηχανικό κτίριο από οπλισμένο σκυρόδεμα… ουσιαστικά την πρώτη μοντέρνα εκκλησία. Έπειτα ο Otto Bartwing πειραματίστηκε ιδιαίτερα με το ατσάλι, ένα από τα βασικά υλικά της μετέπειτα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής . Ο Dominikus Bohm στη St. Engelbert στο Riehl (1930) σχεδίασε τον πρώτο κυκλικό σε κάτοψη ναό, χρησιμοποιώντας την τελευταία λέξη της τεχνολογίας και τα πιο σύγχρονα υλικά. Ο Le Corbusier με τη Notre Dame du Rancy στη Ronchamp, δημιούργησε ένα από τα σπουδαιότερα έργα του 20ου αιώνα, με βασικότερο χαρακτηριστικό το συμβολισμό. Ο Giovanni Michelucci οδηγεί την αρχιτεκτονική σε μια πιο οργανική διάσταση, με την εκκλησία St. Giovanni (1960-3) κοντά στη Φλωρεντία. Στην Αμερική ο Frank Lloyd Wright είναι αυτός που καθιέρωσε παγκοσμίως ό,τι ονομάζουμε σήμερα σύγχρονη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.
Ο Mies Van der Rohe, ο Marcel Breuer και ο Richard Neutra, όπως ακόμα και οι Luis Barragan και Oscar Niemeyer στη Νότια Αμερική ,ο Κenzo Tange και ο Tadao Ando στην Ασία, και τελευταία ο Richard Meier, o Alvaro Siza, o Rafael Moneo, o Steven Hall και ο Mario Botta, αποτελούν εξαιρετικά, επίσης, παραδείγματα αρχιτεκτόνων σύγχρονων εκκλησιών.
Αναμφισβήτητα η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική σήμερα αποτελεί ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο που απασχολεί σημαντικούς αρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο, σκοπεύοντας σε μια νέα αντιμετώπιση και προσέγγιση της θρησκείας.
Η δυτική τυπολογία
Η δυτική εκκλησιαστική τυπολογία, σύμφωνα με τον Αντρέα Γιακουμακάτο (αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) δεν έχει καταλήξει ακόμη σε αποκρυσταλλωμένες λύσεις, αλλά χαρακτηρίζεται από ένα καθεστώς ελεύθερων επιλογών που συνδέονται τόσο με τις τεχνολογικές εξελίξεις, όσο και με την προσωπικότητα των μεμονωμένων αρχιτεκτόνων, ενώ λαμβάνονται υπόψη τα χαρακτηριστικά του δομημένου περιβάλλοντος στο οποίο ο ναός εντάσσεται. Το κτίριο της εκκλησίας είναι ένα σχεδιαστικό θέμα όπως όλα τα άλλα που συνθέτουν την ταυτότητα του ιστού της πόλης. Η ιδιαιτερότητά του επιτρέπει την επεξεργασία ενός διακεκριμένου αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, αλλά δεν συνιστά την απομόνωση ή την έλλειψη κάθε διαλόγου και οργανικής ένταξης στο αστικό (ή και στο φυσικό) πλαίσιο.
Είναι γνωστό, όπως λέει ο κ. Γιακουμακάτος, πως στη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική το θέμα του χαρακτήρα της ορθόδοξης εκκλησίας, και αν ακόμη έχει τεθεί, δεν έχει οδηγήσει σε ουσιαστική αντιμετώπιση. Δεν έχει νόημα να αναφερθούμε σε κάποιες προσπάθειες (ιδιαιτέρως σε μη πραγματοποιημένες μελέτες), που στο πλαίσιο της συνολικής αρχιτεκτονικής παραγωγής του αιώνα μας καταλαμβάνουν μια περιθωριακή θέση.
Ο τελευταίος που ασχολήθηκε δημιουργικά με το θέμα ήταν ο Αριστοτέλης Ζάχος (1872-1939), ο οποίος περιορίστηκε σε μια επεξεργασία του νεοβυζαντινού λεξιλογίου, υιοθετώντας, σε λίγες περιπτώσεις, το οπλισμένο σκυρόδεμα. Η εκκλησιαστική κτιριολογία αποτελεί ταμπού για τους Έλληνες αρχιτέκτονες, ενώ τα πρόσφατα χτισμένα παραδείγματα που μας περιβάλλουν είναι συχνά ανάξια οποιουδήποτε κριτικού σχολίου. Ίσως σήμερα είναι καιρός η ελληνική Εκκλησία να προσεγγίσει με νέα αντίληψη το ζήτημα, όχι μόνο για να εκμεταλλευθεί τις δυνατότητες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, αλλά κυρίως για να επαναπροσδιορίσει την έννοια της πίστης σε διαφοροποιημένες κοινωνικές συνθήκες και να εξασφαλίσει την ουσιαστική συμμετοχή της στον αστικό και πνευματικό πολιτισμό της τρίτης χιλιετίας.
