Για όσους γνωρίζουν λίγα πράγματα από Αρχιτεκτονική, θα ξέρουν πως το όνομα Zaha Hadid, έχει συνδεθεί με μερικά από τα πιο αξιόλογα, πιο πρωτοποριακά, αλλά και πιο μεγάλα έργα παγκοσμίως. Ένας εκ των εκλεκτών συνεργατών, της ιρακινοβρετανίδας αρχιτέκτονα, που με έδρα το Λονδίνο έχει δημιουργήσει κυριολεκτικά τη δική της σχολή στο χώρο, έχουμε την τιμή να κατάγεται από την Κύπρο, και συγκεκριμένα από την Λεμεσό.
Ο Associate Director / B. Arch (Hons), AAGrad.Des.Dipl, ARB των ZAHA HADID ARCHITECTS, Αρχιτέκτονας Χρίστος Πασσάς, ο οποίος κέρδισε μαζί με την Zaha Hadid και τον Saffet K. Bekiroglu, το πρώτο βραβείο και την ανάθεση του έργου για την ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας, βρέθηκε για λίγες μέρες στην Κύπρο, προκειμένου να ενημερώσει τον Δήμο Λευκωσίας για την πρόοδο του έργου, ενώ κατά την ολιγοήμερη παραμονή του, και στο πλαίσιο αποκλειστικής συνέντευξής του στο S&B, μάς παρουσίασε το νέο πρόσωπο της κυπριακής πρωτεύουσας, περήφανο και έτοιμο να πρωταγωνιστήσει στα ευρωπαϊκά δρώμενα του 21ου αιώνα.
ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΣΣΑΣ
Θα ήθελα να μου πείτε λίγα λόγια για σας.
Ερχόμενος από την Αμερική και αφού τελείωσα τις σπουδές μου, πήγα στο Architectural Association του Λονδίνου για μεταπτυχιακές σπουδές. Τότε ήταν η εποχή που άρχιζε το design research laboratory, με βάση το οποίο γινόταν στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών προγραμμάτων, αρχιτεκτονική έρευνα. Εγώ ασχολούμουν λοιπόν με δύο projects. Το ένα είχε σχέση με το terminal 5 του Αεροδρομίου του Heathrow, και εκεί είχαμε ανάμεσα στους κριτές την Zaha Hadid, η οποία μετά το τέλος της χρονιάς μου ζήτησε να πάω στο γραφείο της να εργαστώ. Τότε το γραφείο της Zaha Hadid ήταν μικρό, ήμασταν 6-7 άτομα μόνο. Μιλάμε για το 1997.
Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Το ενδιαφέρον ενός τόσο διάσημου αρχιτεκτονικού γραφείου όπως αυτό της Zaha Hadid, για το έργο της ανάπλασης της Πλατείας Ελευθερία, είχε κάποια σχέση και με εσάς;
Έπαιξε ρόλο. Κοιτάξτε, στο γραφείο τα έργα που κερδίζαμε ήταν πάντα από διαγωνισμούς. Ουσιαστικά, λοιπόν, δουλεύαμε με αναθέσεις, επομένως είχαμε πείρα από διαγωνισμούς. Καμιά φορά, όμως, για να λάβεις μέρος, θα πρέπει κι ο διαγωνισμός να είναι οργανωμένος κατάλληλα, ώστε να σε προσελκύσει να κάνεις σωστή δουλειά. Ο συγκεκριμένος, λοιπόν, διαγωνισμός, νομίζω πως ήταν ένας από αυτούς τους διαγωνισμούς, με ένα σωστό υπόβαθρο, και γι’ αυτό άλλωστε υπήρχε για τα τότε κυπριακά δεδομένα, μια ευρεία συμμετοχή από διάφορους αρχιτέκτονες. Εμείς όμως λάβαμε μέρος, κυρίως, γιατί μας ενδιέφερε το συγκεκριμένο αντικείμενο.
Υπάρχει περίπτωση, η συγκεκριμένη πρόταση να αλλοιώσει τον ιστορικό χαρακτήρα του χώρου;
Ένα περιβάλλον έχει χαρακτηριστικά τα οποία είναι οπτικά, χαρακτηριστικά διασυνδέσεων, υπάρχει η ιστορική σημασία του χώρου – δηλαδή τα δεδομένα – και υπάρχει κι αυτό που λέμε περιβάλλον, το οποίο όμως μπορείς να δεις από πολλές οπτικές γωνίες.
Η δική σας οπτική γωνία ενδιαφέρει…
Η δική μας οπτική γωνία είναι γνωστή. Εμάς, μάς έχουν αναθέσει αυτό το έργο για να δημιουργήσουμε μια πρόταση που να λύει κάποια προβλήματα. Το κείμενο ανάθεσης ζητούσε ουσιαστικά δύο πράγματα: τη δημιουργία μιας πλατείας, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό το πράγμα, κατά πρώτον, και κατά δεύτερον, να μπορέσει η τάφρος, να αναζωογονηθεί, από την άποψη ότι ενεργοποιείται σαν πόλος έλξης του κοινού. Σε απλές γραμμές αυτή ήταν η ανάγκη του έργου. Τώρα πώς το επιτυγχάνουμε αυτό το πράγμα; Βλέποντας λοιπόν λεπτομερώς το έργο, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η Πλατεία Ελευθερίας δεν ήταν ποτέ πλατεία. Το ίδιο η πλατεία Σολομού, η πλατεία Κάνιγγος, οι οποίες δεν είναι πλατείες, είναι γέφυρες. Αυτές οι γέφυρες που διασυνδέουν την έσω με την έξω πόλη, πάντα χρησιμοποιούντο σαν χώροι, όμως η πλατεία δεν είναι απλά ένας χώρος, αλλά ένας τόπος συνάθροισης. Αυτό που είπαμε λοιπόν εμείς, είναι ότι, υπάρχει αυτό το περιεχόμενο και το σεβόμαστε, δεν θέλουμε να αλλάξουμε αυτό το χαρακτηριστικό και είναι ενδιαφέρον, διότι δεν υπάρχουν άλλες πλατείες – γέφυρες. Αυτό λοιπόν που κάναμε ουσιαστικά, ήταν να πάρουμε αυτές τις δύο τις έννοιες, και να δημιουργήσουμε ένα πράγμα, που θα φαίνεται, και σαν γέφυρα, και σαν πλατεία.
Αυτό που θα αποτελεί την πλατεία Ελευθερίας θα παραμείνει στις σημερινές του διαστάσεις, ή θα επεκταθεί;
Όχι, επεκτείνεται. Κάτω από την επιφάνεια της γέφυρας βρίσκεται η τάφρος, η οποία διεισδάται από έντεκα προμαχώνες, και αυτή η τάφρος είναι πάντα σε ένα χαμηλότερο επίπεδο. Αυτά όμως τα τμήματα της τάφρου, στη σημερινή τους κατάσταση, είναι όλα διασπασμένα, διότι οι γέφυρες έρχονται και κόβουν κάθε τμήμα ξεχωριστά. Μάλιστα μία από τις προτάσεις που είχαμε κάνει, ήταν ότι στο μέλλον, ίσως όλες αυτές οι τάφροι να μπορούν να ενοποιηθούν, δηλαδή να γίνει ένα central park, μέσα στο οποίο να μπορείς να γυρίζεις όλη την παλιά πόλη της Λευκωσίας, και οι γέφυρες να μην είναι μπαζωμένες, αλλά να αιωρούνται και να ανοίγει ο χώρος από κάτω. Αυτό ήταν ένα γενικό σκεπτικό που είχαμε όταν ξεκίνησε ο διαγωνισμός.
Άρα δεν τίθεται θέμα προσβολής του ιστορικού χαρακτήρα της περιοχής;
Όχι. Νομίζω ότι ούτως ή άλλως υπάρχει ένας διάλογος μεταξύ του σύγχρονου πολιτισμού της Κύπρου και των αρχαιολογικών μνημείων μέσα στα οποία ζούμε, και αυτός ο διάλογος πρέπει να συνεχιστεί. Δηλαδή, ναι μεν θέλεις να προβάλεις τον αρχαίο πολιτισμό, αλλά πρέπει να μπορείς να ζεις κιόλας, διαφορετικά αυτή η συνέχεια χάνεται. Εμείς προσπαθούμε να εκφράσουμε αυτό που βρήκαμε μπροστά μας, με έναν τρόπο καινοτομικό, με έναν τρόπο ο οποίος να μπορεί να σου δίνει και μια προτροπή για να δεις το μέλλον με αυτοπεποίθηση, αλλά από την άλλη, να ξέρεις ότι αυτό το πράγμα γίνεται μέσα σ’ ένα τόπο που έχει ένα μεσαιωνικό ιστορικό περιεχόμενο. Πέραν όμως από αυτό το περιεχόμενο, υπάρχει και το μοντέρνο περιεχόμενο της Πλατείας Ελευθερίας. Ήδη με την επιφάνεια της πλατείας η οποία έχει κάποιους αμφιθεατρικούς συνειρμούς, ανυψώνεται πλαστικά το δυτικό μέρος, ώστε να μπορεί να δίνει θέα προς τον προμαχώνα, επομένως δημιουργείται αυτός ο διάλογος αρχαίου και σύγχρονου που προαναφέραμε, και παράλληλα μπορεί πλέον να οριοθετείται σαν ένας χώρος εκδηλώσεων όπου ο Δήμος Λευκωσίας θα μπορεί να χρησιμοποιεί ανά πάσα στιγμή.
Κατά την παραμονή σας εδώ στην Κύπρο είχατε μία συνάντηση με τη Δήμαρχο Λευκωσίας, σωστά;
Ναι, η Δήμαρχος είναι αρκετά ενεργοποιημένη σε σχέση με το έργο, και έχουμε την υποστήριξή της, για να μπορέσουμε να το υλοποιήσουμε.
Βρισκόμαστε μέσα στα χρονοδιαγράμματα που έχουν τεθεί;
Είχαμε καθυστερήσεις, για το λόγο ότι θέλαμε να γίνει η αρχαιολογική ανασκαφή εκ των προτέρων, προκειμένου να δούμε, πού είναι το αυθεντικό τμήμα του προμαχώνα. Κοιτάζοντας τα σχέδια κανείς, μπορούσε να δει ότι ο προμαχώνας δεν είναι συμμετρικός σύμφωνα με τις γεωμετρικές χαράξεις που γίνονται κατά κόρον σε αμυντικά έργα, αλλά είναι ένα καρδιόσχημο τμήμα. Ο σημερινός προμαχώνας είναι μια αναστύλωση που είχαν κάνει οι Εγγλέζοι κατά την αποικιοκρατία, φτιάχνοντας τις νέες γέφυρες, ενώ ένα κομμάτι του προμαχώνα, στην αυθεντική του χάραξη, ήταν κάτω από το χώμα, μέσα στο μπάζωμα. Βλέποντάς το αυτό, ζητήθηκε να γίνει η ανασκαφή εκ των προτέρων για να μπορέσει το σχέδιο της Πλατείας να προσαρμοστεί ανάλογα.
Πόση καθυστέρηση έχει σημειωθεί στα χρονοδιαγράμματα μέχρι στιγμής;
Νομίζω περίπου ενάμισι με δύο χρόνια καθυστέρηση. Κοιτάξτε, δεν μπορείς να προχωρήσεις και γρηγορότερα, γιατί από τη στιγμή που γίνονται οι αρχαιολογικές ανασκαφές και ξέρεις ότι θα βρεθούν πράγματα, πρέπει να περιμένεις να προσαρμοστούν και τα σχέδια.
Υπάρχει περίπτωση να υπάρξουν κι άλλες ανασκαφές, και κατ’ επέκταση καθυστερήσεις;
Όχι, δεν θα υπάρξουν άλλες ανασκαφές, αλλά θα υπάρξει προσοχή στον τρόπο με τον οποίο θα γίνουν οι εργασίες κατά τη διάρκεια της κατασκευής, ώστε αν παρουσιαστεί κάτι άλλο, να το χειριστεί το τμήμα αρχαιοτήτων. Δύο πράγματα γίνονται στην ουσία, κατά πρώτον δημιουργείται μία ζώνη πέντε μέτρων η οποία λειτουργεί ως ζώνη προστασίας για το ενετικό τείχος καθ’ αυτό, και οι επεμβάσεις πάνω στην τάφρο γίνονται σε εντελώς επιφανειακό επίπεδο, δηλαδή γίνεται μια εκσκαφή γύρω στα 1,5-2 μέτρα, για να μπορέσει όλο το κομμάτι του τείχους να φανεί. Ωστόσο όλες οι κατασκευές που γίνονται πάνω στη τάφρο, γίνονται σ’ ένα βάθος 60-80 εκ. Ουσιαστικά πρόκειται για μία μεμβράνη, μία επιφάνεια, που έρχεται να ενεργοποιήσει τις χρήσεις που χρειαζόμαστε για το συγκεκριμένο αστικό πάρκο.
Σύμφωνα με τα δεδομένα που έχουμε μπροστά μας, πότε ολοκληρώνεται το έργο;
Έχουμε καλά νέα, διότι η τελική μελέτη εγκρίθηκε εχθές (22/12/2010), υπάρχει πρόγραμμα να βγούμε σε προσφορές στις 15 Ιανουαρίου 2011, και υπολογίζουμε ότι μέχρι το καλοκαίρι, αν όλα πάνε καλά με τις προσφοροδοτήσεις και τα συμβόλαια, να μπορέσει ο εργολάβος να αρχίσει τις εργασίες του, για να είναι έτοιμο το έργο μέχρι το 2012.
Στην ίδια έκθεση η επιτροπή δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ανάπτυξη της πλατείας στην ανατολική της πλευρά. Πώς έχετε αποφασίσει να χειριστείτε τη συγκεκριμένη προβληματική;
Ουσιαστικά προσπαθήσαμε στα δύο τμήματα της τάφρου στα οποία εργαζόμαστε (από το parking μέσα στην τάφρο D’ Avilla, μέχρι την Πλατεία Σολομού), να ενοποιήσουμε όλη την επιφάνεια της τάφρου. Η αντιμετώπιση αυτού του θέματος, είναι πολύπλευρη, και πρέπει να είναι πολύπλευρη, διότι ούτως ή άλλως εμπλέκονται διάφορες αρμοδιότητες μέσα στο έργο, αφού έχουμε στοιχεία υποδομής, έχουμε στοιχεία τοπιοτέχνησης, δέντρα, κήπους που πρέπει να φτιαχτούν, χρησιμότητας της τάφρου, αρχαιολογικό μνημείο, και άλλα θέματα τα οποία εκ των πραγμάτων έπρεπε να χειριστούμε μέσα από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.
Σύμφωνα με τη Γεωλογική-Γεωτεχνική μελέτη που διενεργήθηκε, παρουσιάστηκαν κάποια αποτελέσματα που θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη, όπως για παράδειγμα η εύρεση νερού σε χαμηλό βάθος…
Στη γεωλογική μελέτη διαφαίνεται ότι υπάρχουν στρώματα του υπεδάφους, τα οποία είναι από αργίλιο, από άμμο κτλ. Η γεωλογική μελέτη κατεβαίνει σ’ ένα βάθος περίπου 14 μέτρων, αλλά πέραν από την εκσκαφή του πάνω μέρους, εμείς επεμβαίνουμε μόνον επιφανειακά πάνω στην τάφρο. Έχουμε σχεδιάσει ένα αρκετά ιδιαίτερο σύστημα πλακόστρωσης το οποίο μας επιτρέπει να βάζουμε πλάκες μεγάλου μεγέθους πάνω στο πάτωμα, ενώ υπάρχει μια στρώση με συμπιεσμένο χαλίκι και χώμα το οποίο προσθέτουμε για να σταθεροποιήσουμε την επιφάνεια. Από κει και πέρα, οι πλάκες που μπαίνουν, μένουν με ανοικτούς αρμούς, ούτως ώστε όλη αυτή η νέα επιδερμίδα που δημιουργείται, να μπορεί να αναπνέει, να μπορεί να μεταφέρει το νερό προς τα κάτω για να εξατμίζεται, χωρίς να δημιουργείται πρόβλημα.
Ποια θα είναι με απλά λόγια η τελική εικόνα της Πλατείας Ελευθερίας;
Με απλά λόγια, δημιουργείται ένας πολύ ιδιόμορφος αστικός χώρος, ο οποίος θα αποτελεί ένα οργανωμένο αστικό πάρκο. Στο κάτω επίπεδο της τάφρου, πλέον αρχίζει να οργανώνεται σαν ένα αστικό πάρκο, που θα έχει νησίδες με γρασίδι και δέντρα για να μπορείς να κάθεσαι, να ξαπλώνεις, να πίνεις τον καφέ σου, να διαβάζεις την εφημερίδα σου, ενώ θα υπάρχουν κάποια επιφανειακά υδάτινα στοιχεία (reflection points), ούτως ώστε να μπορεί να δροσίζει το περιβάλλον κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Επίσης, η πλατεία από το κάτω μέρος της προσφέρεται ως ένα στέγαστρο, για να υπάρχει και ένα τμήμα της τάφρου με σκιά, ενώ παράλληλα θα γίνει αναφύτευση 160-180 δέντρων. Όλη δε, η δενδροφύτευση της τάφρου, θα αναδιοργανωθεί, για να μπορεί να συνάδει με το τελικό σχέδιο. Επίσης υπάρχει καφετέρια με μεγάλες συρόμενες πόρτες, που ναι μεν θεωρείται εξωτερικός χώρος, είναι όμως σκιασμένος. Άλλωστε, έχει γίνει μελέτη σκιασμού, για να μπορούμε να βλέπουμε σε κάθε μήνα του χρόνου, πού πέφτει ο ήλιος, πού είναι η σκιά, ώστε να τοποθετήσουμε τα παγκάκια και τα λοιπά στοιχεία του πάρκου, στις κατάλληλες θέσεις. Στην ιστορία της ανάπτυξης της κυπριακής αρχιτεκτονικής, και ειδικά μετά το 1960, είναι τώρα η πρώτη φορά, που μπορεί ο τόπος αυτός να δημιουργεί έργα τέτοιου είδους. Δηλαδή βλέπεις ότι ούτως ή άλλως υπάρχει μια κινητικότητα και μια εγρήγορση στο να δημιουργηθούν δημόσια κτίρια που να προσφέρουν πίσω στην πόλη. Και τα δημόσια κτίρια είναι σημαντικά, και λόγω χρήσης, και λόγω χαρακτήρα, αφού είναι εκείνα, που λίγο πολύ, λείπουν από το κυπριακό αρχιτεκτονικό τοπίο, ή από την κυπριακή πόλη. Όλα λοιπόν τα έργα τα οποία γίνονται, όπως το Μέγαρο Πολιτισμού, η Πλατεία Ελευθερίας, κ.α., είναι σημαντικά στο να στηθεί μια πόλη, που θα έχει τα κτίρια-ορόσημά της.
ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Ποια είναι η γνώμη σας για την κυπριακή αρχιτεκτονική;
Δεν είναι μυστικό ότι η κυπριακή αρχιτεκτονική ήταν μέχρι πρόσφατα, αρχιτεκτονική της ανάγκης. Δηλαδή μετά το 1974, η πληθώρα των κτιρίων που κτίστηκαν, είχε την έγνοια να καλύψει τις ανάγκες του λαού, οπότε δευτερεύοντα θέματα ή θέματα πιο υψηλής ανάπτυξης, δεν υπήρχαν μέχρι πρότινος. Επομένως τώρα υπάρχει μια σαφής θετική τάση προς μια δευτερογενή ανάπτυξη της πόλης.
